Титов А. Геральдика белорусских городов (1998)
Анатолий Титов
Геральдика белорусских городов
(XVI-начало XX в.)
Минск «Полымя» 1998
Художники А. Баженов, Я. Кулик, М. Купава
Оформление А. Баженова
Рецензенты: д-р истор. наук Рабцевич В. Е., д-р истор. наук Штыхов Г. В.
Титов А.
Геральдика белорусских городов/Худ. А. П. Баженов.- Соч.: Пламя, 1998, -287 с.: Ил.
Эта книга является почти полным сбором гербов, которые имели наши города в течение от нескольких десятилетий до нескольких столетий. В основу предлагаемой работы положена предыдущая книжка автора под названием «городская геральдика Беларуси» (вышла в 1989 году и была очень благосклонно встречена как белорусским, так и иностранным читателем). Данное издание дополнено 70 новыми гербами! местами, пользовавшихся правами самоуправления в XIV-XVIII вв., а также имели гербы в более поздние времена.
Предназначено всем, кто интересуется отечественной историей.
От автора
«Геральдика белорусских городов» — это попытка предоставить читателю исчерпывающую информацию по одному из великих слоев нашего исторического и духовного наследия.
В геральдике можно выделить три основные ветви. Первая — национально-государственная с неотъемлемой ее частью — земельной.
Вторая — собственническая геральдика. Она объединяет в себе как родовые шляхетские, так и личные (приобретенные) гербы, сюда входящие, — с определенной степенью условности, мещанская геральдика и догербовые изображения — клейны.
Третья — корпоративная, или минская (городская), геральдика, которая объединяет в широком смысле как собственные гербы — символы самоуправления того или иного города, так и цеховые, а также символы братств — объединений по конфессиональным оценкам. Эта отрасль является предметом разговора в книге. Ее формирование происходило на собственной почве под определенными влияниями немецкой и польской геральдики.
Потребность употреблять знаки, которые бы отличали определенные роды, социумы и т.д., отмечается авторами из далеких времен. Древний греческий историк Диодор Сицилийский (около 80-29 гг. до н. э.) упоминал, что Азирис установил для Египта символы, применявшиеся на военных хоругвях и штандартах. Другие авторы писали, что эмблемой Афин была сова, спартанцы для этих же целей пользовались изображением дракона либо Орла. Владкльцы Мидии в качестве своего «знамя» выбрали Золотого орла. Отличительные знаки не были чужаками и на севере Европы ими пользовались и германские и славянские племена.
В своем законченном, привычном сегодня виде гербы появляются в XI-XIII вв. Сначала они личные, потом начинают передаваться по наследству.
Первые гербовые печати появляются около 1000 года, но герб, как отдельное явление, окончательно оформляется во время крестовых походов за освобождение Гроба Спасителя — Иисуса Христа. В те времена появляется еще очень неопределенная геральдика, как наука. Сначала это устная традиция описания герба и повествования о героических поступках его обладателя перед началом рыцарского турнира, позже появляются первые гербовые трактаты.
Развитие общественно-политических отношений, рост промышленности и торговли, а вместе с этим и городов, вызвало необходимость иконографического выделения и обособления их от других сословий и кругов общества. В соответствии с тогдашним разумением воплощением это индивидуальности и был герб места.
В общем геральдика — явление интернациональное. Она подчиняется общим законам, но в каждой стране можно выделить свои, только ей присущие черты, которые и позволяют судить о определенных национальных школах. Основными особенностями являются отраженные через символические изображения исторические события, произошедшие в стране, ее архитектурные памятники, традиционные образы и т.д.
Эта работа является попыткой собрать и осветить только одну ветвь — геральдику мескую. Поэтому книга и называется «геральдика белорусских городов». Она состоит из двух частей. В первой подается общая картина возникновения меской геральдики и основные вехи этого процесса. Во второй части приведена информация о тех городах, которые имели гербы либо для которых они были спроектированы. В приложении размещены изображения и другие материалы, касающиеся нашего гербового наследия.
Чтобы читатель мог легче ориентироваться, гербы, полученные в «майдеборское веремье», подаются на тарках (древняя название особого рода щитов, которые применялись во время рыцарских турниров.- А. Титов) ренессансно-барочной формы. Для более познего периода употреблена характерная для того времени «русская» (или «французская», как она называется в Российской геральдике) форма щита.
При помещении гербов в книгу мы старались держаться общепринятого принципа — чем древнее герб, тем он красивее. Правда, это не касалось рисунков периода Российской империи, художественное решение которых (особенно XVIII в.) вызвала справедливую критику известных российских геральдистов. В тех случаях, когда были обнаружены более поздние проекты гербов (разработанные в Департаменте Герольдии в Петербурге), такие изображения заменялись соответственно с этими, значительно улучшенными образцами.
Городские гербы привлекают все большее внимание широких кругов любителей древности, краеведов, всех, кто любит свое Отечество и ее историю. Изображение городского герба можно встретить сегодня, въезжая в тот или иной город, на старых городских зданиях. Существуют попытки создания новых городских гербов. Может быть, они не все достаточно удачны, но и это явно подтверждает, что интерес к городской геральдике не исчез.
Создание городского герба — вещь очень ответственная. Поэтому, прежде чем создавать и придавать городу герб, нужно выяснить, не имел ли он его раньше? Если таковой был, то не стоит стремиться как можно скорее видоизменить, «перегрузить» его какими-то этнографически-идеологическими элементами или вовсе отказаться от старого символа.
Герб, как и название города, — вещь неуничтожимая. Большинство старинных гербов достойны того, чтобы продолжать жить и дальше. Именно через древние гербы у человека возникает интерес и почет к былому, к Отечеству. Через древние гербы существует реальная связь между прадедами и потомками. Любовь к Отечеству начинается от любви к родному дому, улице, городу. И тогда в дальних путешествиях, взглянув на рисунок с «визитной карточкой» родного города, человек в мыслях вернется домой.
В книгу включены сведения о городах, которые объединялись общей геральдической традицией и входили в этнические и исторические границы Беларуси. Ряд из них находится сегодня в соседних государствах.
Значительное количество гербов, приведенных здесь, неизвестно не только широким кругам общественности, но и ученым.
Автор не может не упомянуть теплым словом искренней признательности бывшего председателя Белорусского фонда культуры народного писателя И. Г. Чигринова, заместителя председателя Л. Богданову, президиум и сотрудников фонда, которые выделили значительную сумму денег на изготовление цветных слайдов для этой книги, за очень дружелюбное отношение и помощь.
Стр. 12.
В трудах исследователей отмечается, что в XIV-XVI вв. в Беларуси шел процесс урбанизации. По данным некоторых ученых, до 1500 г. на землях BкЛ и Жмуди были 83 города. С 1500 до 1600 г. авторы насчитывают 530 городских поселений 4). До середины XVII в. по другим сведениям зафиксировано 425 городков и только 37 городов. На конец XVIII в. в Беларуси насчитывалось 39 городов и около 350 городков 5).
Эта информация и приведенные выше цифры нам кажутся в определенной степени спорными. Дело в том, что четкие критерии отличия города от городка в научной литературе не очерчиваются. Мы считаем, что таким показателем может быть наличие или отсутствие привилегия на самоуправление и соответственно на герб и печать. Правда, и здесь есть свои исключения. Например, Гомель (1562), Ула (1577) и некоторые другие города получили гербы, но по каким-то причинам не произошло придания им магдебургских прав.
4). Капыскі 3. Ю., Спірыдонаў М. Ф. Вёска і горад у перыяд усталявання паншчыны і прыгонніцтва // Нарысы гісторыі Беларусь Мн., 1994. Ч. 1. С. 159.
5). Гісторыя БССР. Мн., 1972. Т. 1. С. 374.
Стр. 63.
Следует отметить, что большинство гербов Восточной Беларуси (главным образом Поднепровья) независимо от их символики объединяется в отдельный кушч — их семантика сводится к идее охраны, обороны и победы христианских ценностей. Это и витебский герб (профильное изображение Иисуса Христа и голый меч внизу — 1597), и Смоленска (архангел Михаил — 1611), и библейские сюжеты на гербах Невеля (победа Давида над Голиафом — 1623), и Себежа (Самсон, раздирающий пасть льву, — 1623), и Гомеля (крест — 1562). Сюда же вписываются и другие гербы с изображениями святых — Красное и Стародуб (св. Юрий — 1625), Мглин (св. Флориян — 1626) и другие.
Стр. 92.
Таким образом, наблюдается своеобразная подмена понятия «герб меский» понятием «герб уездный». Это явление очень ярко прослеживается несколько позже — в 40-ые гг. XIX в., когда главными сюжетами гербов становятся особенности не самого города, а уезда вообще. Примечательно, что это отражено и в официальных документах. Например, в указе Сената о гербах городов Виленской, Гродненской, Менской и Ковенской губернией 8) в титулах фигурируют не гербы городов, а гербы поветов. Так были утверждены гербы Ошмянского, Брестского, Вилейского, Волковысского, Дисенского, Кобринского, Лидского, Новогрудского, Пружанского и Слонимского уездов. Исключением являются только гербы Гомеля и Лепеля 9).
8). Полное собрание законов Российской империи. Собр. 2, №19084
9). Полное собрание законов Российской империи. Собр. 2, №30146, 26571
Стр. 117.
БЕЛИЦА
Сведений о возникновении Белицы пока что нет. Белица была селом до присоединения ее к России в 1772 г. в связи с тем, что Гомель находился в частной собственности и, соответственно с законом, не мог быть центром уезда, город обозначен уездным центром Белицкого уезда с 1777 г.
На 1801 г. в ней насчитывалось 375 жителей. Среди которых мещан 298, военнослужащих и членов их семей — 33, столько же евреев, чиновников 7, остальные крестьяне и купцы.
Каменных домов 2, деревянных — 100, наиболее значительной значительной постройкой был «магазейн» (хранилище для продуктов и товаров). Некоторые источники упоминают о существовании на то время католической часовни.
В городе в 1843 г. насчитывалось 12 улиц и переулков, две площади, 328 домов, среди которых один кирпичный, 160 огородов.
Общая численность населения 2649 человек. Занимались огородничеством, сплавом леса летом, изготовлением кирпича, а зимой перевозкой табака и других товаров, отходными промыслами.
В городе было одно небольшое трехклассное уездное училище, в котором работали 4 учителя и учился 71 мальчик, и приходское с 15 учениками.
25 сентября 1852 г. Белица зачислена заштатным городом, местечко Гомель назначено уездным центром Могилевской губернии.
В 1854 г. Белицкий уезд был переименован в Гомельский.
Население Белицы в 1880 г. — более 1600 человек. Кирпичных зданий 3, деревянных — 302. Главное занятие жителей — садоводство и огородничество, уход за домашним животным. Промышленные предприятия — спичечный завод, несколько круподерн и 4 ветряные мельницы.
Сегодня Белица называется Старая Белица, находится в Гомельском районе.
Стр. 147.
ГОМЕЛЬ
Первые летописные сведения о Гомеле датируются 1142 г., когда он входил в Черниговское княжество. Потом (в 1157 г.) был присоединен к Смоленскому княжеству. Но через некоторое время снова оказался в составе Черниговского. С 1335 г. входит в Великое княжество литовское. В 1446 г. был присвоен беженцам из Москвы Василию Ярославичу князю Боровскому, потом князю Ивану Можайскому. В 1500 г. сын последнего — Семён снова вернулся в Москву, что послужило причиной активных военных действий между государствами. После заключения мира в 1537 г. Гомель остался в ВкЛ и стал центром староства. Тогда в городе был построен новый дубовый замок, обнесенный деревянной стеной и рвом с подъемными мостами через него. Во время восстания под руководством С. Наливайки (1595) захвачен отрядами повстанцев. Во времена религиозных войн 1648-1654 гг. при поддержке жителей город несколько раз переходил в руки казаков.
С 1772 г. — в составе России. Находился в качестве частного городка в руках графов Румянцевых, потомки которого продали гомельскую экономию в июле 1834 г. Паскевичам за 4,5 млн. рублей. Правда, наличными Румянцевы получили только 7665 руб., остаток пошел на погашение долгов и процентов. В 1852 г. назначен уездным центром. Домов в городе 514, в предместьях 417. Большая часть их сгорела во время пожара, случившегося 21 августа 1852 г. Население в 1857 г. 5923 человека, а учитывая предместья, — 11 513. Через два года к Гомелю была присоединена в качестве Форштадта Белица. В конце XIX в. Гомель считался лучшим среди уездных городов Могилевской губернии.
С момента создания БССР — (01.01.1919 г.) — центр одного из семи районов, с 25 февраля 1919 г. — губернский центр РСФСР. С 1926 г. — в составе БССР. В 1926-1930 гг. — центр округа, в начале 1938 г. — Гомельской области. Во время войны город разрушен на 80%, после войны восстановлен.
Сегодня Гомель-областной центр.
Стр. 265
Анатоль Цітоў
Геральдыка беларускіх местаў
(XVI — пачатак XX ст.)
Мінск «Полымя» 1998
Мастакі А. БАЖЭНАЎ, Я. КУЛІК, М. КУПАВА
Афармленне А. БАЖЭНАВА
Рэцэнзенты: д-р гістар. навук РАБЦЭВІЧ В.Я., д-р гістар. навук ШТЫХАЎ Г.В.
Цітоў А.
Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. П. Бажэнаў.— Мн.: Полымя, 1998,—287 е.: іл.
ISBN 985-07-0131-5
Гэтая кніга з’яўляецца амаль поўным зборам гербаў, якія мелі нашы гарады на працягу ад некалькіх дзесяцігоддзяў да некалькіх стагоддзяў. У аснову прапануемай працы пакладзена папярэдняя кніжка аўтара пад назвай «Гарадская геральдыка Беларусі» (выйшла ў 1989 годзе і была вельмі прыхільна сустрэта як беларускім, так і замежным чытачом). Дадзенае выданне дапоўнена 70 новымі гербам! местаў, якія карысталіся правамі самакіравання ў XIV—XVIII стст., а таксама мелі гербы ў болыш познія часы.
Прызначана ўсім, хто цікавіцца айчыннай гісторыяй.
Ад аўтара
«Геральдыка беларускіх местаў» — гэта спроба даць чытачу вычарпальную інфармацыю па аднаму з вялікіх пластоў нашай гістарычнай і духоўнай спадчыны.
У геральдыцы можна вылучыць тры асноўныя галіны. Першая — нацыянальна-дзяржаўная з неад’емнай яе часткай — зямельнай.
Другая — уласніцкая геральдыка. Яна аб’ядноўвае ў сабе як родавыя шляхецкія, так і асабістыя (набытыя) гербы, сюды ўваходзяць,— з пэўнай ступенню ўмоўнасці, мяшчанская геральдыка і дагербавыя выявы — клейны.
Трэцяя — карпарацыйная, або меская (гарадская), геральдыка, яка я аб’ядноўвае ў шырокім сэнсе як уласныя гербы — сімвалы самакіравання таго або іншага места, так і цэхавыя, а таксама сімвалы брацтваў — аб’яднанняў па канфесійных адзнаках. Гэтая галіна з’яўляецца прадметам размовы ў кнізе. Яе фарміраванне адбывалася на ўласнай глебе пад пэўнымі ўплывамі нямецкай і польскай геральдыкі.
Патрэба ўжываць знакі, якія б адрознівалі пэўныя роды, зграмаджэння, соцыумы і г. д., адзначаецца аўтарамі з далёкіх часоў. Старажытны грэчаскі гісторык Дзіядор Сыцылійскі (каля 80—29 гг. да н. э.) згадваў, што Азірыс усталяваў для Егіпта сімвалы, якія ўжываліся на вайсковых харугвах і штандарах. Іншыя аўтары пісалі, што эмблемай Афінаў была сава, спартанцы для гэтых жа мэтаў карысталіся выявай цмока альбо арла. Уладцы Мідзіі ў якасці свайго «знамя» абралі залатога арла. Распазнаўчыя знакі не былі чужынцамі і на поўначы Еўропы імі карысталіся і германскія і славянскія плямёны.
У сваім закончаным, звыклым для сёння выглядзе гербы з’яўляюцца ў XI—XIII стст. Спачатку яны асабістыя, потым пачынаюць перадавацца ў спадчыну.
Першыя гербавыя пячаткі з’яўляюцца каля 1000 году, але герб, як асобная з’ява, канчаткова афармляецца падчас кры-жацкіх паходаў за вызваленне Труньі Спасіцеля — Іісуса Хрыста. У тыя часы з’яўляецца яшчэ вельмі неакрэсленая геральдыка, як навука. Спачатку гэта вусная традыцыя апісання герба і апавядання аб гераічных учынках яго ўладальніка перад пачаткам рыцарскага турніра, пазней з’яўляюцца першыя гербавыя трактаты.
Развіццё грамадска-палітычных стасункаў, рост прамысловасці і гандлю, а разам з гэтым і местаў, выклікала неабходнасць іконаграфічнага вылучэння і адасаблення іх ад іншых саслоўяў і колаў грамадства. У адпаведнасці з тагачасным разумением увасабленнем гэтае індывідуальнасці і быў герб места.
Увогуле геральдыка — з’ява інтэрнацыянальная. Яна падпарадкоўваецца агульным законам, але ў кожнай краіне можна вылучыць свае, толькі ёй уласцівыя рысы, якія і дазваляюць меркаваць аб пэўных нацыянальных школах. Асноўнымі адметнасцямі з’яўляюцца адлюстраваныя праз сімвалавыя выявы гістарычныя падзеі, што адбыліся ў краіне, яе архітэктурныя помнікі, традыцыйныя вобразы і г. д.
Гэтая праца з’яўляецца спробай сабраць і асвятліць толькі адну галіну — геральдыку мескую. Таму кніга і называецца «Геральдыка Беларускіх местаў». Яна складаецца з дзвюх частак. У першай падаецца агульная карціна ўзнікнення мескай геральдыкі і асноўныя вехі гэтага працэсу. У другой частцы прыведзена інфармацыя аб тых гарадах, якія мелі гербы альбо для якіх яны былі спраектаваны. У дадатку размешчаны выявы і іншыя матэрыялы, якія тычацца нашае гербавае спадчыны.
Каб чытач мог лягчэй арыентавацца, гербы, атрыманыя ў «майдэборскае верам’е», падаюцца на тарках (старажытная назва асобага роду шчытоў, якія ўжываліся ў час рыцарскіх турніраў.— А. Цітоў) рэнесансна-барочнай формы. Для больш позняга перыяду ўжыта характэрная для таго часу «руская» (або «французская», як яна называецца ў Расійскай геральдыцы) форма шчыта.
Пры змяшчэнні гербаў у кнігу мы імкнуліся трымацца агульнапрынятага прынцыпу — чым старажытнейшы герб, тым ён прыгажэйшы. Праўда, гэта не тычылася малюнкаў перыяду Расійскай імперыі, мастацкае рашэнне якіх (асабліва XVIII ст.) выклікала справядлівую крытыку вядомых расійскіх геральдыстаў. У тых выпадках, калі былі выяўлены пазнейшыя праекты гербаў (распрацаваныя ў Дэпартаменце Герольдыі ў Пецярбургу), такія выявы замяняліся адпаведна з гэтымі, значна палепшанымі ўзорамі.
Гарадскія гербы прыцягваюць усё большую ўвагу шырокіх колаў аматараў старажытнасці, краязнаўцаў, усіх, хто любіць сваю Бацькаўшчыну і яе гісторыю. Выяву гарадскога герба можна сустрэць сёння, уязджаючы ў той або іншы горад, на старых гарадскіх будынках. Існуюць спробы стварэння новых гарадскіх гербаў. Можа быць, яны не ўсе дастаткова ўдалыя, але і гэта відавочна пацвярджае, што цікавасць да гарадской геральдыкі не знікла.
Стварэнне гарадскога герба — рэч вельмі адказная. Таму, перш чым ствараць і надаваць гораду герб, трэба высветліць, ці не меў ён яго раней? Калі такі быў, дык не варта імкнуцца як мага хутчэй перайначыць, «перагрузіць» яго нейкімі этнаграфічна-ідэялагічнымі элементамі або зусім адмовіцца ад старога сімвала.
Герб, як і назва места,— рэч незнішчальная. Большасць старажытных гербаў вартыя таго, каб працягваць жыць і далей. Менавіта праз старажытныя гербы ў чалавека ўзнікае цікавасць і пашана да мінуўшчыны, да Айчыны. Праз старажытныя гербы існуе рэальная сувязь паміж прадзедамі і нашчадкамі. Любоў да Бацькаўшчыны пачынаецца ад любові да роДнай хаты, вуліцы, горада. I тады ў далёкіх вандроўках, глянуўшы на малюнак з «візітнай карткай» роднага места, чалавек у думках вернецца дамоў.
У кнігу ўключаны звесткі аб местах, якія аб’ядноўваліся агульнай геральдычнай традыцыяй і ўваходзілі ў этнічныя і гістарычныя межы Беларусі. Шэраг з іх знаходзіцца сёння ў суседніх дзяржавах.
Значная колькасць гербаў, што прыведзены тут, невядома не толькі шырокім колам грамадскасці, але і навукоўцам.
Аўтар не можа не згадаць цёплым словам шчырай удзячнасці былога старшыню Беларускага фонду культуры народнага пісьменніка І. Г. Чыгрынава, намесніка старшыні Л. Багданаву, прэзідыум і супрацоунікау Фонду, якія вылучылі значную суму грошай на выраб каляровых слайдаў для гэтай кнігі, за вельмі прыязнае стаўленне і дапамогу.
Стр. 12.
У працах даследчыкаў адзначаецца, што ў XIV—XVI стст. на Беларусі ішоў працэс урбанізацыі. Паводле звестак некаторых навукоўцаў, да 1500 г. на землях BКЛ і Жмудзі былі 83 гарады. 3 1500 да 1600 г. аўтары налічваюць 530 гарадскіх паселішчаў 4. Да сярэдзіны XVII ст. па іншых звестках зафіксавана 425 мястэчкаў і толькі 37 гарадоў. На канец XVIII ст. на Беларуси налічвалася 39 гарадоў і каля 350 мястэчкаў 5.
Гэтая інфармацыя і прыведзеныя вышэй лічбы нам здаюцца ў пэўнай ступені спрэчнымі. Справа ўтым, што выразныя крытэрыі адрознення места ад мястэчка ў навуковай літаратуры не акрэсліваюцца. Мы лічым, што менавіта такім паказчыкам можа быць наяўнасць ці адсутнасць прывілея на самакіраванне і адпаведна на герб і пячатку. Праўда, і тут ёсць свае выключэнні. Напрыклад, Гомель (1562), Ула (1577) і некаторыя іншыя гарады атрымалі гербы, але па якіхсьці прычынах не адбылося надання ім майдэборскіх правоў.
4. Капыскі 3. Ю., Спірыдонаў М. Ф. Вёска і горад у перыяд усталявання паншчыны і прыгонніцтва // Нарысы гісторыі Беларусь Мн., 1994. Ч. 1. С. 159.
5. Гісторыя БССР. Мн., 1972. Т. 1. С. 374.
Стр. 63.
Варта адзначыць, што болыпасць гербаў Усходняй Беларусі (галоўным чынам Падняпроўя) незалежна ад іхняй сімволікі аб’ядноўваецца ў асобны кушч іхняя семантыка зводзіцца да ідэі аховы, абароны і перамогі хрысціянскіх каштоўнасцей. Гэта і віцебскі герб (профільная выява Ісуса Хрыста і голы меч унізе — 1597), і Смаленска (архангел Міхаіл — 1611), і біблейскія сюжэты на гербах Невеля (перамога Давіда над Галіяфам — 1623), і Себежа (Самсон, які раздзірае пашчу льву,— 1623), і Гомеля (крыж — 1562). Сюды ж дапасоўваюцца і іншыя гербы з выявамі святых — Краснае і Старадуб (св. Юрый — 1625), Мглін (св. Фларыян — 1626) і іншыя.
Стр. 92.
Такім чынам, назіраецца своеасабль вая падмена паняцця «герб мескі» паняццем «герб павятовы». Гэтая з’ява вельмі яскрава прасочваецца некалькі пазней — у 40-ыя гг. XIX ст., калі галоўнымі сюжэтамі гербаў становяцца асаблівасці не самога места, а павета ўвогуле. Характэрна, што гэта адлюстравана і ў афіцыйных дакументах. Напрыклад, ва ўказе Сената аб гербах гарадоў Віленскай, Гродзенскай, Менскай і Ковенскай губерняў 8 у тытулах фігуруюць не гербы гарадоў, а гербы паветаў. Так былі зацверджаны гербы Ашмянскага, Брэсцкага, Вілейскага, Ваўкавыскага, Дзісенскага, Кобрынскага, Лідскага, Наваградскага, Пружанскага і Слонімскага паветаў. Выключэннем з’яўляюцца толькі гербы Гомеля і Лепеля 9.
8. Полное собрание законов Российской империи. Собр. 2, №19084
9. Полное собрание законов Российской империи. Собр. 2, №30146, 26571
Стр. 117.
БЕЛІЦА
Звестак аб узнікненні Беліцы пакуль што ітяма. Беліца была сялом да далучэння яе да Расіі ў 1772 г. У сувязі з тым, што Гомель знаходзіўся ў прыватнай уласнасці і, адпаведна з законам, не мог быць цэнтрам павета, места пазначана павятовым цэнтрам Беліцкага павета з 1777 г.
На 1801 г. у ёй налічвалася 375 жыхароў. Сярод якіх мяшчанаў 298, вайскоўцаў і членаў іхніх сем’яў — 33, столькі ж яўрэяў, чыноўнікаў 7, астатнія сяляне і купцы.
Каменных дамоў 2, драўляных — 100, найбольш значнай скарбовай пабудовай быў «магазейн» (сховішча для прадуктаў і тавараў). Некаторыя крыніцы згадваюць аб існаванні на той час каталіцкай капліцы.
У горадзе ў 1843 г. налічвалася 12 небрукаваных вуліц і завулкаў, дзве плошчы, 328 дамоў, сярод якіх адзін цагляны, 160 агародаў.
Агульная колькасць насельніцтва 2649 чалавек. Займаліся агародніцтвам, сплавам лесу летам, вырабам цэглы, а зімой возніцтвам тытуню і іншых тавараў, адыходнымі промысламі.
У горадзе было адно невялічкае трохкласнае павятовае вучылішча, у якім працавалі 4 настаўнікі і вучыўся 71 хлопчык, і прыходскае з 15 вучнямі.
25 верасня 1852 г. Беліца залічана заштатным горадам, мястэчка Гомель назначана павятовым цэнтрам Магілёўскай губерні.
У 1854 г. Беліцкі павет быў перайменаваны ў Гомельскі.
Насельніцтва Беліцы ў 1880 г. — больш за 1600 чалавек. Цагляных будынкаў 3, драўляных — 302. Галоўны занятак жыхароў — садоўніцтва і агародніцтва, догляд за свойскай жывёлай. Прамысловыя прадпрыемствы — запалкавы завод, некалькі крупадзёрань і 4 ветраныя млыны.
Сёння Беліца называецца Старая Беліца, знаходзіцца ў Гомельскім раёне.
Герб: у блакітным полі ляжачая рысь. Атрыманы 16 жніўня 1781 г.
Герб 1781 г.
Стр. 147.
ГОМЕЛЬ
Першыя летапісныя звесткі аб Гомлі датуюцца 1142 г., калі ён уваходзіў у Чарнігаўскае княства. Потым (у 1157 г.) быў далучаны да Смаленскага княства. Але праз некаторы час тоў апынуўся ў складзе Чарнігаўскага. 3 1335 г. уваходзіць у Вялікае княства Літоўскае. У 1446 г. быў нададзены ўцекачам з Масквы Васілю Яраславічу князю Бароўскаму, потым князю Івану Мажайскаму. У 1500 г. сын апошняга — Сімяон зноў вярнуўся ў Маскву, што паслужыла прычынай актыўных ваенных дзеянняў паміж дзяржавамі. Пасля заключэння міру ў 1537 г. Гомель застаўся ў ВкЛ і стаў цэнтрам староства. Тады ў горадзе быў пабудаваны новы моцны дубовы замак, абнесены драўлянай сцяной і ровам з пад’ёмнымі мастамі праз яго. У час паўстання пад кіраўніцтвам С. Налівайкі (1595) захоплены атрадамі паўстанцаў. У часы рэлігійных войнаў 1648 1654 гг. пры падтрымцы жыхароў горад некалькі разоў пераходзіў у рукі казакаў.
3 1772 г. — у складзе Расіі. Знаходзіўся ў якасці прыватнага мястэчка ў руках графаў Румянцевых, нашчадкі якога прадалі гомельскую эканомію ў ліпені 1834 г. Паскевічам за 4,5 млн. рублёў. Праўда, наяўнымі Румянцевы атрымалі толькі 7665 руб., рэшта пайшла на пагашэнне даўгоў і працэнтаў. У 1852 г. назначаны павятовым цэнтрам. Дамоў у горадзе 514, у прадмесцях 417. Большая частка іх згарэла ў час пажару, які здарыўся 21 жніўня 1852 г. Насельніцтва ў 1857 г. 5923 чалавекі, а ўлічваючы прадмесці, — 11 513. Праз два гады да Гомеля была далучана ў якасці фарштата Беліца. У канцы XIX ст. Гомель лічыўся найлепшым сярод павятовых гарадоў Магілёўскай губерні.
З моманту стварэння БССР — 01.01.1919 г.) — цэнтр аднаго з сямі раёнаў, з 25 лютага 1919 г. — губернскі цэнтр РСФСР. З 1926 г. — у складзе БССР. У 1926-1930 гг. — цэнтр акругі, у пачатку 1938 г. — Гомельскай вобласці. Каля гадзіны вайны горад разбураны на 80%, пасля вайны адноўлены.
Сёння Гомель — абласны цэнтр.
Герб: у чырвоным поле срэбны крыж. Атрыманы 21 сакавіка 1562 г.
Герб 1856 г.
Стар.
Праект герба ад 16 студзеня 1862 г. Цітоў А. Назв. творчасці. С. 91