Разрушить или сохранить?

Улица Пролетарская — частичка нашей памяти. И пока ещё не поздно, давайте вместе пройдем по ней. Пройдём и вспомним… И подумаем… Этот уголок нашего города знал периоды расцвета и упадка. 800-900 лет назад жизнь здесь кипела. Торгово-ремесленное поселение летописного Гомия, возникшее не правом берегу Гомеюка, разрасталось и в XII-XIII веках охватывало территорию современного парка, улицы Пролетарскую, Комиссарова, частично Гагарина.

В XVII веке на этом месте возникает поселение старообрядцев, получившее название Спасова Слобода. В начале XVIII века оно насчитывало до сотни дворов. Около 1750 года там был основан монастырь, просуществовавший сто лет, в 1737 — деревянный храм в честь пророка Ильи, который в 1793 году был разобран, а на его месте построен новый, освященный в следующем году.

Спасова Слобода, начинаясь от Гомеюка, тянулась вдоль берега, до современной улицы Фрунзе, где начинался так называемый «выселок Монастырёк».

Именно на территории слободы и пролегла в начале XIX века улица Фельдмаршальская, возникшая в связи с перепланировкой владельцем Гомельского имения М. П. Румянцевым центральной части города. Название она получила в честь отца Николая Петровича — замечательного русского полководца фельдмаршала П. А. Румянцева-Задунайского.

В первой половине века на улице не было каменных зданий. Характер её застройки формируется в конце прошлого — начале нашего веков.

В центральной части улицы старообрядцы на месте своей молельни построили в 1910 году чудесную Преображенскую церковь со колокольней.

Кроме домов, где жили мещане, рабочие, на улице в конце XIX — начале XX века находились лаковый завод, чугунно-литейный завод Ф. Ковалёва, портняжная и каретная мастерские, магазины бетонных плиток, пеньки и льна, аптекарский, первые городские центральные бани Е. П. Дольникова.

Булыжная мостовая Фельдмаршальская не раз становилась ареной выступлений гомельских рабочих, боровшихся за свои права. Видимо, в память об этих событиях и получила улица в 1919 году своё новое название — Пролетарская.

С нею связаны и многие события советского периода истории города. Так, в доме №15 летом 1941 года располагался ЦК КП (б) Беларуси, который развернул работу по организации подполья и партизанской борьбы в оккупированных районах республики.

Даже такое, предельное короткое знакомство с улицей показывает, какая интересная и богатая ее история. Но самое главное — многое из этой истории по воле судьбы дошло до нас. Земля хранит свидетельства мастерства и умения первых гомельчан, поблескивающих золотом купола храма Ильи, немного отступив от мостовой, спрятавшейся за бывшим корпусом БелНИИЛа причудливая колокольня Преображенской церкви, не совсем ещё засыпанный Кагальный ров, радуют глаз и успокаивают душу нехитрые кирпичные декоры, резные наличники более десятка домов, словно шагнувших к нам из прошлого и начала нашего века. Органично влилась в исторически сложившуюся и застройка 30-50 годов. Нарушают ее лишь несколько безликих творений 60-70 годов и новое здание института лесного хозяйства.

И какая же судьба отведена всему этому в планах гомельских архитекторов? Печальная, если судить по недавней телепередаче «Наш город. Каким ему быть?». Старой улицы просто не будет. Все старое предполагается снеси, сохранив лишь Преображенскую церковь. Мотивировка предельно проста и традиционна: все кирпичные и деревянные домики — это «окружающая среда, не имеющая никакой художественной или исторической ценности», да вдобавок, ещё и совсем старое, которое ежеминутно готово развалиться. А если так — под бульдозер его.

Зачем же такие жертвы? Оказывается, для того, чтобы обеспечить подход к «новому композиционному центру города» — величественному дворцу пионеров, который должен подняться между улицами Пролетарской, Комиссарова и Гагарина. Работы по его проектированию уже ведутся.

Новый Дворец пионеров Гомеля необходим. И если невозможно найти ничего другого, пусть он возникнет в запланированном архитекторами месте. Только не нужно платить за его уничтожением исторической застройки. Слишком дорогая цена. И вообще, зачем делать его новым композиционным центром города? Достаточно нам старого, найденного и выстраданного самой историей. Свежа ещё в памяти попытка создать искусственно новый центр перед зданием областного комитета партии. Но не привлекает гомельчан прохлада фонтанов, красивые цветы, разбитые на месте все той же старой застройки. Они идут туда, куда тянет какое-то непонятное чувство, где во все времена года и в любую погоду зачаровывает удивительная гармония великолепной архитектуры и не менее прекрасной природы.

Освободить от «окружающей среды» левую, парковую сторону улицы только ради обеспечения широкого обозрения будущего дворца (хотя трудно судить всерьез, что восприятию трехэтажного здания могут помешать одноэтажные домики, ни один из которых не попадает непосредственно в контур котлована) — это только первый шаг. Проектировщики предлагают и обратную сторону Пролетарской очистить от старых построек и возвести напротив парка в буквальном смысле забор из многоэтажек. На этот раз «связать» дворец с площадью. Ни больше, ни меньше. Следуя такой логике, можно и кусок самого парка смахнуть. Подумаешь, богатство. Зато какой прекрасный вид на «новый центр» откроется! Прямо от театра!

Причем здесь парк? Да притом, что вопреки озабоченности его судьбой, которая неоднократно высказывалась, методическое наступление на него продолжается. Вот-вот возобновится строительство нового здания кинотеатра имени Исаченко, которое было приостановлено в связи с проведением защитных археологических исследований. Кстати, результаты их вопреки многочисленным пессимистическим прогнозам, превзошли все ожидания.

Обосновывая свой проект реконструкции Пролетарской, гомельские архитекторы ссылаются на отсутствие документов, подтверждающих историческую ценность застройки улицы. По каждой конкретной постройке их действительно нет. Никто и не настаивает, что каждый дом 19 — начала 20 веков, сохранившийся на улице, — это памятник архитектуры. Ценность и важность Пролетарской в том, что, не считая улицы Советской, это единственный уголок старого Гомеля, который сохранился в относительной целостности. И этот факт зафиксирован документально. Существует совместное Постановление Госстроя БССР, Министерства культуры БССР, Республиканского совета Белорусского добровольного общества охраны памятников истории и культуры №36 от 5 июля 1982 г. «Программа разработки и осуществления в 11 пятилетке проектов регенерации городской застройки, имеющая важное историко-архитектурное значение». И в соответствии с этим документом улица Пролетарская входит в ту зону города, которая подлежит регенерации.

Свои планы архитекторы прикрывают некой туманной фразой о придании будущей застройке улице «общественного характера», как будто существующая застройка антиобщественная. Архитекторы предлагают самый простой вариант решения проблемы: все старое убрать.

Есть ли другие варианты? Безусловно. Максимально сохранив старую застройку, сквозь её призму формировать новую, совсем не обязательно высотную, а индивидуальную, такую, которая органично влилась бы в исторически сложившуюся. Думается, у гомельских архитекторов хватит для этого таланта и умения. Пусть станут улица Пролетарская и район города, который её окружает, своеобразным буфером, переходной зоной между историей и современностью. Пусть развернутся в отремонтированных домиках любительские молодежные объединения, клубы, мастерские народных умельцев, магазины, музеи. Пусть приходят сюда гомельчане и наши гости, чтобы ещё раз прикоснуться к полному драматизму и гордости прошлому.

Слишком многое оставили нам войны и собственное недоразумение. А пока терпеливо ждут решения своей судьбы и другие немногие фрагменты старого города по улицам Кирова, Интернациональной и некоторых других.

Улица Пролетарская — это не просто улица. Это рубикон, разделяющий наши слова об уважении к истории и нашим делам. Давайте еще раз все вместе подумаем. Жребий пока не брошен.

В. Литвинов, заведующий отделом истории досоветского периода областного краеведческого музея

Разбурыць ці захаваць?

Вуліца Пралетарская — часцінка нашай памяці. І пакуль яшчэ не позна, давайце разам пройдзем па ёй. Пройдзем і ўспомнім… I падумаем… Гэты куток нашага города ведаў перыяды росквіту і зняпаду. 800—900 гадоў назад жыццё тут кіпела. Гандлёва-рамеснае пасяленне летапіснага Гомія, якое ўзнікла не правым беразе Гамяюка, разрасталася і ў XII-XIII стагоддзях ахоплівала тэрыторыю сучаснага парку, вуліцы Пралетарскую, Камісарава, часткова Гагарына.

У XVII стагоддзі на гэтым месцы ўзнікае пасяленне старавераў, якое атрымала назву Спасава слабада. У пачатку XVIII стагоддзя яно налічвала да сотні двароў. Каля 1750 года там быў заснаваны манастыр, які праіснаваў сто гадоў, у 1737 — драўляны храм у гонар прарока Ільі, які ў 1793 годзе быў разабраны, а на яго месцы пабудаваны новы, асвечаны ў наступным годзе.

Спасава слабада, пачынаючыся ад Гамяюка, цягнулася ўздоўж берага, да сучаснай вуліцы Фрунзе, дзе пачынаўся так званы «выселак Манастырок».

Менавіта на тэрыторыі слабады і пралягла ў пачатку XIX стагоддзя вуліца Фельдмаршальская, якая ўзнікла у сувязі з перапланіроўкай уладальнікам Гомельскага маёнтка М. П. Румянцевым цэнтральнай часткі горада. Назву яна атрымала ў гонар бацькі Miкалая Пятровіча — выдатнага рускага палкаводца фельдмаршала П. А. Румянцава-Задунайскага.

У першай палавіне стагоддзя на вуліцы не было каменных будынкаў. Характер яе забудовы фарміруецца ў канцы мінулага — пачатку нашага стагоддзяў.

У цэнтральнай частцы вуліцы стараверы на месцы сваёй малельні пабудавалі ў 1910 годзе цудоўную Прэабражэнскую царкву са званіцай.

Акрамя дамоў, дзе жылі мяшчане, рабочыя, на вуліцы у канцы XIX — пачатку XX стагоддзя знаходзіліся лакавы завод, чыгунна-ліцейны завод Ф. Кавалёва, кравецкая і карэтная майстэрні, магазіны бетонных плітак, пянькі і льну, аптэкарскі, першыя гарадскія центральныя лазні Е. П. Дольнікава.

Булыжная маставая Фельдмаршальскай не раз станавілася арэнай выступленняў гомельскіх працоўных, якія змагаліся за свае правы. Мабыць, у памяць аб гэтых падзеях і атрымала вуліца ў 1919 годзе сваю новую назау — Пралетарская.

З ёю звязаны і многія падзеі савецкага перыяду гісторыі города. Так, у доме №15 летам 1941 года размяшчаўся ЦК КП(б) Беларусі, які разгарнуў работу па арганізацыі падполля і партызанскай бараць6ы ў акупіраваных раёнах рэспублікі.

Нават такое, гранічнае кароткае знаёмства з вуліцай паказвае, якае цікавая і багатая яе гісторыя. Але самае галоўнае — многае з гэтай гісторыі па волі лёсу дайшло да нас. Зямля захоўвае сведчанні майстэрства і ўмення першых гамяльчан, пабліскваюць золатам купалы храма Ільі, крыху адступіўшы ад маставой, схавалася за былым корпусам БелНДІЛГа мудрагелістая званічка Прэабражэнскай царквы, не зусім яшчэ засыпаны Кагальны роў, радуюць вока і супакойваюць душу няхітрыя цагляныя дэкоры, разныя налічнікі больш чым дзесятка дамоў, нібы шагнуўшых да нас з мінулага і пачатку нашага стагоддзя. Арганічна ўлілася ў гістарычна склаўшуюся і забудова 30—50 гадоў. Парушаюць яе толькі некалькі бязлікіх тварэнняў 60—70 гадоў ды новы будынак інстытута лясной гаспадаркі.

I які ж лёс адведзены ўсяму гэтаму ў планах гомельскіх архітэктараў? Сумны, калі меркаваць па нядаўняй тэлеперадачы «Наш горад. Якім яму быць?». Старой вуліцы проста не будзе. Усё старое мяркуецца знеси, захаваўшы толькі Прэабражэнскую царкву. Матывіроўка гранічна простая і традыцыйная: усе цагляныя і драўляныя домікі — гэта «наваколънае асяроддзе, якое не мае ніякай мастацкай або гістарычнай каштоўнасці», ды ў дадатак, яшчэ і зусім старое, якое штомінутна гатова разваліцца. А калі так — пад бульдозер яго.

Навошта ж такія ахвяры? Аказваецца, для таго, каб забяспечыць падыход да «новага кампазіцыйнага цэнтра горада» — велічнага Палаца піянераў, які павінен узняцца паміж вуліцамі Пралетарскай, Камісарава і Гагарына. Работы па яго праектавамню ўжо вядуцца.

Новы Палац піянераў Гомелю неабходны. I калі немагчыма знайсці нічога іншага, няхай ён паўстане ў запланаваным архітэктарамі месцы. Толькі не трэба плаціць за яго знішчэннем гістарычнай забудоны. Занадта дарагая цана. I наогул, навошта рабіць яго новым кампазіцыйным цэнтрам горада? Дастаткова нам старога, знойдзенага і выпакутаванага самой гісторыяй. Свежая яшчэ ў памяці спроба стварыць штучна новы цэнтр перад будынкам абласнога камітэта партыі. Але не прываблівае гамяльчан прахалода фантанаў, прыгожыя кветкі, раэбітыя на месцы ўсё той жа старой забудовы. Яны ідуць туды, куды цягне нейкае незразумелае пачуццё, дзе ва ўсе часы года і ў любое надвор’е зачароўаае дзіўная гармонія цудоўнай архітэктуры і не менш цудоўнай прыроды.

Вызваліць ад «навакольнага асяроддзя» левы, паркавы бок вуліцы толькі дзеля забеспячэння шырокага агляду будучага палаца (хаця цяжка меркаваць усур’ёз, што ўспрыманню трохпавярховага будынка могуць перашкодзіць аднапавярховыя домікі, ні адзін з якіх не трапляе непасрэдна ў контур катлавана) — гэта толькі першы крок. Праекціроўшчыкі прапануюць і адваротны бок Пралетарскай ачысціць ад старых пабудоў і ўзвесці насупраць парку ў літаральным сэнсе паркан са шматпавярховікаў. На гэты раз для таго, каб «звязаць» палац з площай. Ні больш, ні меньш. Следуючы такой логіцы, можна і кавалак самаго парку змахнуць. Падумаеш, багацце. Затое які цудоўны від на «новы цэнтр» адкрыецца! Прама ад тэатра!

Прычым тут парк? Ды прытым, што насуперак заклапочанасці яго лёсам, якая неаднаразова выказвалася, метадычнае наступленне на яго працягваецца. Вось-вось адновіцца будаўніцтва новага будынка кінатэатра імя Ісачанкі, якое было прыпынена ў сувязі з правядзеннем ахоўных археалагічных даследаванняў. Дарэчы, вынікі іх насуперак шматлікім песімістычным прагнозам, пераўзышлі ўсе чаканні.

Абгрунтоўваючы свой праект рэканструкцыі Пралетарскай, гомельскія архітэктары спасылаюцца на адсутнасць дакументаў, якія пацвярджаюць гістарычную каштоўнасць забудовы вуліцы. Па кожнай канкрэтнай пабудове іх сапраўды няма. Ніхто і не настойвае, што кожны дом 19 — пачатку 20 стагоддзяў, які захаваўся на вуліцы, — гэта помнік архітэктуры. Каштоунасць і важнасць Пралетарскай у тым, што, не лічачы вуліцы Савецкай, гэта адзіны куток старога Гомеля, які захавауся ў адноснай цэласнасці. І гэты факт зафіксаваны дакументальна. Існуе сумесная пастанова Дзяржбуда БССР, Міністэрства культуры БССР, рэспубліканскага савета Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры №36 ад 5 ліпеня 1982 г. «Праграма распрацоўкі і ажыццяўлення ў 11 пяцігодцы праектаў рэгенерацыі гарадской забудовы, якая мае важнае гісторыка-архітэктурнае значэнне». І ў адпаведнасці з гэтым дакументам вуліца Пралетарская ўваходзіць у тую зону горада, якая падлягае рэгенерацыі.

Свае планы архітэктары прыкрываюць нейкай туманнай фразай аб наданні будучай забудове вуліцы «грамадскага характару», як быццам існуючая забудова антыграмадская. Архітэктары прапануюць самы просты варыянт вырашэння праблемы: усе старое ўбраць.

Ці ёсць іншыя варыянты? Безумоўна. Максімальма захаваўшы старую забудоау, скрозь яе прызму фарміраваць новую, зусім не абавязкова вышынную, а індывідуальную, такую, якая арганічна ўлілася б у тую, што гістарычна склалася. Думаецца, у гомельскіх архітэктараў хопіць для гэтага таланту і ўмення. Няхай стануць вуліца Пралетарская і раён горада, які яе акружае, своеасаблівым буферам, пераходнай зонай паміж гісторыяй і сучаснасцю. Няхай разгорнуцца ў адрамантаваных доміках аматарскія маладзёжныя абяднанні, клубы, майстэрні народных умельцаў, магазіны, музеі. Няхай прыходзяць сюды гамяльчане і нашы госці, каб яшчэ раз дакрануцца да поўнага драматызму і гордасці мінулага.

Занадта многае пакінулі нам войны і ўласнае непаразуменне. А пакуль цярпліва чакаюць вырашення свайго лёсу і іншыя нямногія фрагменты старога горада па вуліцах Кірава, Інтэрнацыянальнай і некаторых іншых.

Вуліца Пралетарская — гэта не проста вуліца. Гэта рубікон, які раздзяляе нашы словы пра павагу да гісторыі і нашы справы. Давайце яшчэ раз усе разам падумаем. Жарэба пакуль не кінула.

У. Літвінаў, загадчык аддзела гісторыі дасавецкага перыяду абласнога краязнаўчага музея

Источник: Гомельская правда, 28.09.1978

Выражаю благодарность сотрудникам детской библиотеки-филиала №16 за предоставленный материал.